1.1.1. Şeffaflık

“Şeffaf terimi, ışığı geçiren ve arkasındaki nesneleri nitelikle gösteren ve açık, seçik, belirgin olan şeyi ifade etmektedir.” (Özcan, 2006). Merriam-Webster şeffaflığı şeffaf olma durumu olarak tanımlamıştır. Şeffaf durumdaki özne (ya da şey) aldatmaya maruz kalmadan can kolayca görülür ve tespit edilir ya da kolayca anlaşılabilir(Merriam-Webster, 2005).

Devletin hesap verme sorumluluğunu sağlayan önemli mekanizmalardan biri olan şeffaflık; devletin, hedeflerini, bu hedeflere ulaşmak için uyguladığı politikaları ve bu politikaların yarattığı sonuçları izlemek için gerekli olan bilgiyi düzenli, anlaşılabilir, tutarlı ve güvenilir bir biçimde sunmasıdır. Şeffaflık, kamusal kaynakların nasıl ve hangi amaçlara yönelik olarak kullanıldığını ve bu kullanımın sonuçları konusunda vatandaşlara gerekli bilgileri sağlayan bir mekanizmadır. Şeffaflığın en önemli sonuçlarından biri, kamu yönetimine ve devlete duyulan güvenin artmasıdır (Bilgin, 2005).

Avrupa Birliği şeffaflığı, kurumlar ve hükümetler konusunda vatandaşlarla iletişim kurulması olarak tanımlamakta iken OECD şeffaflığı, politik hedefler ve bunların yasal, kurumsal ve ekonomik çerçevesi, siyasi kararlar, para ve maliye politikalarıyla ilgili verilerin kapsamlı, erişilebilir, zamanında yayınlanması olarak tanımlamaktadır. Birleşmiş Milletler ise şeffaflığı, hesap verebilirlik tanımı çerçevesinde değerlendirerek politik faaliyetlerden etkilenenlerin, politik kararlar hakkında yeterli bilgiye erişebilmesi olarak tanımlamaktadır(YALÇIN, 2017).

Şeffaflık, vatandaşa devletinin ne yaptığına dair hesap sorma ve daha güçlü politikalar oluşturması olanağı sağlar.(Fung, Graham, & Weil, 2002) şeffaflık politikalarını iki başlıkla ele almıştır. Birincisi; resmi kayıtların vatandaşın bilgi edinmesi için erişime açılmasıdır. Bu durum ülkelerin “bilgi edinme kanunu” ile yakından ilgilidir ve tüm OECD ülkelerinde vatandaştan gelecek soru ve talep önerilerine cevap verilmesine dair bir mevzuat yer almaktadır. İkinci başlık ise, hedeflenmiş şeffaflık ile ilgilidir. Fung, Graham, & Weil (2002) ‘e göre belli bir alandaki doğru bilginin belli bir hedef kesime, belli zaman aralıklarında paylaşılmasıdır. Hedeflenmiş şeffaflıkta amaç genel bilgiler paylaşmak yerine daha daraltılmış alanlar üzerine veri paylaşılmasıdır. Örneğin; ilk ve orta öğretimde eğitim seviyesinin arttırılması, hastane servis kalitesinin arttırılması, tüketim ürünlerinde zararlılığın azaltılması vb.

1997 yılında Los Angales Eyaletinde restoranların ön camlarına iyice görünebilecek şekilde Eyalet Sağlık Hizmetleri Departmanı Müfettişliğinden aldıkları puanlara göre belirlenen harf notlarının (A, B, C) asılması zorunlu kılındı. Şeffaflığın sağlanması amacıyla gerçekleştirilen bu çözüm restoran sahiplerinin repütasyonlarını korumak adına yemeklerin hazırlandığı mutfağın daha hijyenik ve güvenli olmasına ön ayak oldu. İlgili regülasyonun hayata geçirilmesinin ardından yapılan araştırmalarda besin kaynaklı zehirlenmelerde %7’lik bir azalma gerçekleşti. Aynı zamanda C seviye restoran sayıları azalırken A seviyede artışlar görüldü. Hedeflenmiş şeffaflık ile ilgili olan bu basit örnek devletin belli bilgileri dolaylı yolla herkes ile paylaşmasıyla hem devletin nasıl şeffaf olabilirken hem de sosyal yaşam kalitesini arttırabileceğini göstermektedir. Şeffaflık, sorunların belirlenmesinde bazen çok bazen az şekilde etkili olabilir: araç güvenliği, beslenme ve sağlık, hastane güvenliği, kredi risk seviyesi, çevre kalitesi, iş yeri sağlık ve güvenliliği, vb.(Fung & Well, 2010).

Her ne kadar şeffaflık sürekli olarak devletin elindeki bilgisi, verileri paylaşması şeklinde ilişkilendirilse de, şeffaflık tek katmanlı bir kavram olmayıp sadece veri ve süreçle ilgili değildir. Devlet yönetimindeki şeffaflığın tanımı yapılırken bilgiye erişim ve kamu verisinin paylaşılması dışındaki perspektiflerden de değerlendirilmelidir (EPSI Platform, 2015). Bu kapsamda; Avrupa Kamu Sektörü Bilgisi Platformu’nun “5 Boyutta Yönetimsel Şeffaflık Raporu"’nda şeffaflık 5 anahtar nitelik üzerinden değerlendirilmiştir: veri, süreç, strateji, dönüşüm, süreklilik.

🔷 Veri şeffaflığı kavramına göre, devletler ellerindeki veriyi paylaşmaları hesap verilebilirliği sağlar, vatandaşların ekonomik katkı sağlamasına ön ayak olur. İyi işleyen, açık ve demokratik bir toplumda vatandaş devletin neler yaptığına dair bilgiye ulaşabilir.

🔷 Süreç şeffaflığı kavramına göre, devletler danışma mekanizmalarını kurarak vatandaşlarını yönetimsel süreçlere dahil etmelidir. Ayrıca internet teknolojinin gelişimi ve e-devlet süreçlerine hızlanması ile birlikte vatandaşın süreçler hakkında bilgilendirilmesi kolaylaşmaktadır. Ancak internet ortamındaki süreçler kamuya açık toplantılar, odak grup toplantıları, anketler vb. ile de desteklenmelidir.

🔷 Strateji şeffaflığı kavramına göre, süreç şeffaflığından farklı olarak vatandaş karar verme mekanizmasında direkt olarak yer alır. Katılımcı bütçe belirlenmesi, halk jürisi, halk oylamaları bu kapsamda örnek olarak verilebilir.

🔷 Dönüşüm şeffaflığı kavramına göre, vatandaş kamu hizmetlerini izler ve iyileştirilmesinde etkin rol oynar.

🔷 Radikal şeffaflık kavramına göre, devlet veri, süreç, strateji, dönüşüm şeffaflığı kavramlarında belirtilen mekanizma, prensip ve araçların sürekliliğine yönelik taahhütlerde bulunur.

Şeffaflık her ne kadar bir çok yayında tanımlarla ifade edilse de, “ne kadar şeffaf?” sorusuna cevap verecek, kurumsal olarak şeffaflık olgunluk seviyesini ölçmeye yardımcı olacak çok fazla çalışmaya rastlanılmamıştır. Şeffaflık seviyesinin iyi analiz edilmesi şeffaflığı arttırmaya yönelik girişimlerin de etkisini arttıracaktır(Fung & Well, 2010). Şeffaflık sürecini denetlemek için Lorraine Smith 6 temel kriter öne sürmüştür(Smith, 2013):

1. Doğru Bilgi: Paylaşılan bilginin doğruluğu büyük önem taşımaktadır.

2. Doğru Paydaşlar: Doğru bilginin doğru kanaldan doğru paydaşla paylaşılması gerekmektedir.

3. Doğru Format: Bilginin kullanıcıya en faydalı olacak şekilde paylaşılması gerekmektedir. Önceleri PDF ile paylaşılması iyi bir seçenek iken değişen teknoloji son kullanıcıların alışkanlıklarını da değiştirdiğinden ilgili bilgilerin HTML, XML formatlarında paylaşılması daha faydalı olacaktır.

4. Doğru Zaman: Paylaşılacak bilginin dönemi oldukça önemlidir. Son kullanıcının bu bilgiyi edinip kendisine ait çalışmada kullanabilmesi için yeterli zamana ihtiyacı gerekebilir: Tarım ile ilgili veriler vb.

5. Doğru Periyod: Paylaşılacak bilginin zamanı kadar hangi sıklıkla paylaşılacağının belirtilmesi gerekmektedir: Günlük, Haftalık, 3 aylık periyodlarda, vb.

6. Doğru Niyet: Kuruluşun paylaşılması planlanan bilgiyi hangi amaçla paylaştığının farkında olması gerekir.